یاداشتی در باب ‘قهوه خانه’ و “نقاشی قهوه خانه ای”
یاداشتی در باب ‘قهوه خانه’ و “نقاشی قهوه خانه ای”
ایرانی ترین هنر این سرزمین : نقاشی قهوه خانه ای
مطالبی را در باب نقاشی قهوه خانه ای در اینترنت جستجو می کنم؛ خبردار می شوم که برای نقاشی قهوه خانه ای کلاس ها و دوره هایی برگزار می شود که طی آن‌ها این سبک نقاشی را آموزش می دهند و گویا حتی در برخی هنرستان ها تدریس می شود، حتی با فرض اهمیت زیبائی شناسانه نقاشی قهوه خانه ای به عنوان یک سبک هنری ناب و منحصر به فرد ، چه منطقی برای آموزش دوباره ی آن می تواند وجود داشته باشد؟ شاید یافتن پاسخ این پرسش آنقدر ها هم پیچیده نباشد: نقاشی قهوه خانه ای یک سبک نقاشی مذهبی است و وقایع عاشورا مهم ترین موضوع آن است و در ایران هرچیز که رنگ مذهب به خود بگیرد حمایت می شود هرچند به دم دستی ترین و غلط ترین روش ممکن.
صادق تبریزی از نقاشان معاصر که گرایشی هم به نقاشی قهوه خانه دارد و پرده ی نقاشی ۳۲ متری اش به این سبک مشهور است ، معتقد است که نقاشی قهوه خانه ای تقلید خام دستانه ای از نقاشی قاجار است و اصلاً هنر محسوب نمی شود که حالا امروز بخواهیم آموزشش بدهیم.
نقاشی قهوه خانه ای با ریشه ای عمیق در سنت قصه خوانی و مرثیه سرایی ایرانی در قهوه خانه ها توسط نقاشانی پدید آمد که هنری ها “مکتب ندیده” می خوانندشان ، اواخر دوران قاجار و اوایل پهلوی. موضوع نقاشی ها بیشتر مذهبی است و حول حادثه ی عاشورا می گردد، از حرکت امام حسین به سوی کربلا تا انتقام خونین مختار. نقاشی های غیر مذهبی تر هم بیشتر به حماسه ی شاهنامه پرداخته اند ، هرچند گه گاه موضوعات متفرقه ی دیگری در این نقاشی ها دیده می شود، اما اصلی ترین مضامین همین ها هستند : رشادت حسین و رستم ، یکی اسطوره ی مذهبی و دیگری اسطوره ی ملی، یکی نقش اول تراژدی آن دنیایی و دیگری نقش اول تراژدی این دنیایی .
بر علیه قهوه خانه
قهوه خانه در ایران تاریخی ۴۰۰ ساله دارد، طی این چند قرن کمتر مکان اجتماعی دیگری سوای مسجد از ثبات و امنیتی این چنین برخوردار بوده، نه مدرسه ها و مکتب ها، نه کتابخانه ها، نه انجمن ها، نه بارها،کافه ها و سینماها و پارک ها و نه هیچ جای دیگری
یک دلیل این استمرار مردانه بودن فضای قهوه خانه است ، پای زنها هیچ وقت به قهوه خانه باز نشده است، زنها نه قهوه خانه ای داشتند نه اجازه ی حضور در آن را، استثنائاتی هم اگر بوده برای مکان هایی رخ داده که هویت قهوه خانه ای اش را از دست داده است ، این است که مذهب هیچ وقت نه تنها اشکالی بر آن نگرفته که خود با تمامی ابزارهای عامه پسندش وارد این گود مرادنه ی بی خطر شده و ابعادش را گسترده کرده است.
از طرفی حضور و وجود قهوه خانه به طرز غریبی با فرهنگ ایرانی عجین شده است ، فرهنگی که حضور مردانش را در خانه چندان تاب نمی آورد و حضور زنانش را بیرون خانه، فرهنگی که تنبل است، حوصله ی فکر کردن و برنامه ای برای وقت های خالی اش ندارد جز دور هم گردآمدن، پاتوغ گرفتنو دود کردن و چای نوشیدن
آن چه در باب اهمیت قهوه خانه و جایگاه اجتماعی اش به خصوص در دوره ی مشروطه گفته می شود بیشتر شبیه به یک شوخی برای جبران وجدان درد ناشی از این علافی و بیکارگی است تا واقعیت
کجای تاریخ ایران جنبش، حرکت عقلانی یا اتفاق جالب توجه تاثیر گذاری را می توان سراغ گرفت که از قهوه خانه آغاز شده باشد؟ قهوه خانه همه چیز را به سوی غوطه ور شدن در یک فضای لحظه ای با مجالست های سبک سرانه، بی فکرانه و روان شدن روی سطح همصحبتی با دانش های گفتاری ناهمگن و کم عمق گروه پیش می راند
قهوه خانه حتی در عالی ترین جمع های روشنفکرانه اش فرصتی برای تعمق، اندیشیدن، نوشتن و فرا رفتن از روزمرگی های ظواهر یک زندگی روشنفکرانه را ارائه نمی کند.
قهوه خانه در طلایی ترین و پررونق ترین دوران حضورش در ایران تا امروز فقط یک تفریح گاه بوده ، تفریح گاهی آنقدر شلوغ که اجازه ی حرکتی خارج از قلمرو نوشیدن و کشیدن و غیبت کردن به اعضایش نمی دهد و آنقدر تنبل که ایرانی را هر روز سوی خودش بکشاند تا بتواند در محیطی اجتماعی هیچ کاری نکند.
نقاشی قهوه خانه ای بخشی از این گرایش به تفریح و تنبلی و مذهب است. روایتگر است، قصه دارد، گریه دارد . نوعی روضه ی تصویری است می نشینی چایت را می نوشی، قلیانت را میکشی، قصه ات را می شنوی و گریه ات را میکنی ، فضا کاملن ایرانی است، هم کاری نکرده ای، هم لذتش را برده ای و هم ثوابش را. نقاشی قهوه خانه در چنین فضایی است که شکل می گیرد. سفارش دهنده ها قهوه چی ها هستند یا مردم عادی کوچه بازار و تعزیه رو ها، نقاش ها هم از مردم همین هستند با همان اعتقادات و ارادت به امام حسین و رستم دستان
“قهوه چی” چای و دیزی نقاش را فراهم می کند و نقاش قهوه خانه به همراهی روضه خوان رونق بیشتر قهوه خانه را
نقاشی قهوه خانه ای هنر است – ایرانی ترین هنر این سرزمین.
